मधेसी जमिन्दार नै छैनन्
‘मधेस आन्दोलन त्यहाँका जमिन्दारले चलाएको हो !’ मधेस आन्दोलनले सय दिन पार गरिसक्दा पनि काठमाडौंका चिया पसलमा यस्तो बहस हुन छाडेको छैन । मधेस आन्दोलनको विरोध गर्ने नाउँमा गरिएको यो तर्क मलाई एकदम गलत छ ।
मधेसमै जन्मे हुर्केर त्यहीँ कलासाधनामा लामो समय बिताउँदा मैले देखेको सत्य हो– मधेसका ठूला जमिन्दार मधेसी छैनन् । त्यहाँका जमिन्दारमा बढीजसो राणा, ठकुरी र उपाध्याय छन् । जसलाई राजा महेन्द्रले जमिन दिएर मधेस पठाएका थिए ।
मेरो जन्मजिल्ला धनुषामा एकजना पन्त छन्, उनको १५ सय विघाहा जग्गा छ । त्यहाँ ०४६ सालको आन्दोलनका शिखर व्यक्तित्व गणेशमान सिंहको जग्गा सयौं विघाहा छ । त्यहाँको जमिन्दार भएकै कारण उहाँको नाउँमा एउटा नगरपालिकाको नामाकरण गरिएको छ । आन्दोलनमा गरेको योगदानका आधारमा त्यो नामाकरण भएको होइन । त्यसो हुन्थ्यो भने काठमाडौं महानगरपालिकालाई उहाँको नाम दिइन्थ्यो होला ।
‘मधेस आन्दोलन त्यहाँका जमिन्दारले चलाएको हो !’ मधेस आन्दोलनले सय दिन पार गरिसक्दा पनि काठमाडौंका चिया पसलमा यस्तो बहस हुन छाडेको छैन । मधेस आन्दोलनको विरोध गर्ने नाउँमा गरिएको यो तर्क मलाई एकदम गलत छ ।
मधेसमै जन्मे हुर्केर त्यहीँ कलासाधनामा लामो समय बिताउँदा मैले देखेको सत्य हो– मधेसका ठूला जमिन्दार मधेसी छैनन् । त्यहाँका जमिन्दारमा बढीजसो राणा, ठकुरी र उपाध्याय छन् । जसलाई राजा महेन्द्रले जमिन दिएर मधेस पठाएका थिए ।
मेरो जन्मजिल्ला धनुषामा एकजना पन्त छन्, उनको १५ सय विघाहा जग्गा छ । त्यहाँ ०४६ सालको आन्दोलनका शिखर व्यक्तित्व गणेशमान सिंहको जग्गा सयौं विघाहा छ । त्यहाँको जमिन्दार भएकै कारण उहाँको नाउँमा एउटा नगरपालिकाको नामाकरण गरिएको छ । आन्दोलनमा गरेको योगदानका आधारमा त्यो नामाकरण भएको होइन । त्यसो हुन्थ्यो भने काठमाडौं महानगरपालिकालाई उहाँको नाम दिइन्थ्यो होला ।
उहाँमात्रै होइन, मिनेन्द्र रिजालदेखि हेमबहादुर मल्लसम्मको नाम मधेसका जमिन्दारको रूपमा आउँछ । त्यसैले मधेसका खास जमिन्दार पहाडी मूलकै छन् । केही मधेसीसँग अलि बढी जग्गा होला । केहीले आफूलाई सामन्त, राजा वा राणाको ‘एजेन्ट’को बक्सिस पाएका होलान् । त्यतिमात्रै हो । त्यसैले अहिलेको आन्दोलनलाई जमिन्दारको भनेर आरोपित गर्नुको अर्थ छैन । यो मधेसी जनताको आन्दोलन हो । पहाडी जमिन्दारले मधेसको लागि आन्दोलन गरिदिने भन्ने कुराको त कल्पना गर्न कसैले पनि सक्दैन नै ।
भागेका पहाडियाले मधेसबारे घृणा फैलाए
जनकपुरबाट पाँच किलोमिटर टाढाको परवाहा गाउँमा म जन्मेँ, हुर्किएँ । बाल्यकालमा गाउँमा देखेको दृश्य सम्झन्छु । यदि कुनै गाउँमा एउटा पहाडी समुदायको मानिस छ भने सबै राजनीतिक शक्ति उसैसँग हुन्थ्यो । उसले त्यो शक्ति प्रशासकहरूको सम्पर्कबाट प्राप्त गथ्र्यो । किनकि सिडियो, डिएसपी र थानाहरूमा पहाडी मूलकै मानिस हुन्थे । कर्मचारी पनि पहाडिया नै हुन्थे ।
मलाई अहिले पनि सम्झना छ, त्यसरी राजनीतिक शक्ति प्राप्त गरेको पहाडियाको आँगनमा बिहानैदेखि दर्जनौं मधेसीको भीड लाग्थ्यो । उसले तिनका समस्या सुन्थ्यो र केही आश्वासन पनि दिन्थ्यो । आफ्नै गाउँमा मधेसी त्यसरी निरीह हुनुपरेको दृश्य निकै दयनीय देखिन्थ्यो ।
जब, पहिलो मधेस विद्रोह भयो । त्यतिबेला धेरै पहाडी समुदायका मानिस मधेसबाट घरखेत बेचेर भागे । जब उनीहरू भागेर गए, त्यसपछि मधेसप्रति घृणा फैलाउने कार्य गरे । उनीहरूले भने, ‘हामीलाई त्यहाँ धम्क्याए, जनधनको असुरक्षा भयो ।’ तर उनीहरू भाग्नुको खास कारण त्यो थिएन ।
स्वार्थवश मधेसबाट भागेका पहाडियाले मधेसप्रति घृणा फैलाएका हुन् । मधेस आन्दोलनपछि आफ्नो वर्चश्व समाप्त हुने देखेपछि कतिपय पहाडिया मधेसबाट भागे । उनीहरूले मधेसबारे नकारात्मक हल्ला फैलाए ।
उनीहरू दुई कारणले भागेका थिए । एक, जुन गाउँमा एक्लो पहाडी मूलको मानिस भएर पनि मधेसीमा शासन गरिरहेका थिए । आन्दोलनले त्यसलाई समाप्त गरिदियो । त्यही गाउँका बासिन्दा नेतृत्वमा आउन थाले । त्यो उनीहरूलाई सह्य भएन र गाउँ छाडे ।
अर्को, यस्तो माहोल पैदा भएपछि त्यसलाई व्यापारिक फाइदामा परिणत गर्न केही जग्गा दलाल सक्रिय भए । उनीहरूले अब मधेसीले पहाडी मूललाइ बस्न दिँदैनन् भन्ने हल्ला फैलाए । मनोवैज्ञानिक त्रास सिर्जना गरे । त्यसैकारण कतिले सस्तोमा घरजग्गा बेचेर हिँडे । फाइदा दलालहरूलाई भयो ।
तर यी कारणबारे कतै पनि चर्चा भएन । परिणाम चाहिँ के भयो भने मधेसमै बसिरहेका पहाडी समुदायले मधेसप्रति घृणा फैलाउने कार्य गरे । त्यसले मधेस र पहाडको दूरी बढाउने काम गरिरहेको छ ।
अर्को, यस्तो माहोल पैदा भएपछि त्यसलाई व्यापारिक फाइदामा परिणत गर्न केही जग्गा दलाल सक्रिय भए । उनीहरूले अब मधेसीले पहाडी मूललाइ बस्न दिँदैनन् भन्ने हल्ला फैलाए । मनोवैज्ञानिक त्रास सिर्जना गरे । त्यसैकारण कतिले सस्तोमा घरजग्गा बेचेर हिँडे । फाइदा दलालहरूलाई भयो ।
तर यी कारणबारे कतै पनि चर्चा भएन । परिणाम चाहिँ के भयो भने मधेसमै बसिरहेका पहाडी समुदायले मधेसप्रति घृणा फैलाउने कार्य गरे । त्यसले मधेस र पहाडको दूरी बढाउने काम गरिरहेको छ ।
राज्यले दार्जिलिङलाई आफ्नै ठान्छ, मिथिलालाई पराइ
भारतसँग हाम्रो खुल्ला सिमाना छ । उत्तर प्रदेशसँग त सामाजिक सांस्कृतिक सम्बन्ध छ । त्यहाँ हुने कार्यक्रममा हामीलाई बोलाउँछन्, हामीले आयोजना गरेको कार्यक्रममा उनीहरू आउँछन् । हामीले बोल्ने मैथिली उनीहरूले बोल्छन् । त्यही भाषामा लेख्छन् । तर हाम्रो राज्यलाई लाग्छ– दार्जिलिङका कसैले नेपाली भाषामा लेख्छ भने त्यो आफ्नै हो । तर मैथिलीमा लेख्ने नेपालीलाई नै पनि पराइ ठान्छ । मैथिलीमा लेख्ने भारतीयलाई त नेपालमा कतै पनि स्थान दिइन्न । त्यसैले परस्पर सम्बन्ध पनि राज्यको विभेदपूर्ण नीतिको सिकार भएको छ ।
मैले व्यक्तिप्रति अनादर व्यक्त गरेको होइन । तर केही नाम लिन्छु । जस्तो कि, राज्यले दार्जिलिङका अम्बर गुरुङ, इन्द्रबहादुर राई, पारिजातचाहिं सम्मानित नेपाली संगीतकार र साहित्यकार मान्यो । तर मैथिली भाषामा काम गर्ने कसलाई स्वीकार ग¥यो ? राज्यले नै एउटा समुदायको भाषामा लेख्नेलाई चाहिं सम्मानित गर्ने र अरू समुदायको भाषामा लेख्नेलाई वास्ता नगर्ने गर्न मिल्छ ? विभेद यसरी देखिन्छ । यो मनोविज्ञानले धेरै बुद्धिजीबीको दिमागमा घर गरेको छ ।
भारतसँग हाम्रो खुल्ला सिमाना छ । उत्तर प्रदेशसँग त सामाजिक सांस्कृतिक सम्बन्ध छ । त्यहाँ हुने कार्यक्रममा हामीलाई बोलाउँछन्, हामीले आयोजना गरेको कार्यक्रममा उनीहरू आउँछन् । हामीले बोल्ने मैथिली उनीहरूले बोल्छन् । त्यही भाषामा लेख्छन् । तर हाम्रो राज्यलाई लाग्छ– दार्जिलिङका कसैले नेपाली भाषामा लेख्छ भने त्यो आफ्नै हो । तर मैथिलीमा लेख्ने नेपालीलाई नै पनि पराइ ठान्छ । मैथिलीमा लेख्ने भारतीयलाई त नेपालमा कतै पनि स्थान दिइन्न । त्यसैले परस्पर सम्बन्ध पनि राज्यको विभेदपूर्ण नीतिको सिकार भएको छ ।
मैले व्यक्तिप्रति अनादर व्यक्त गरेको होइन । तर केही नाम लिन्छु । जस्तो कि, राज्यले दार्जिलिङका अम्बर गुरुङ, इन्द्रबहादुर राई, पारिजातचाहिं सम्मानित नेपाली संगीतकार र साहित्यकार मान्यो । तर मैथिली भाषामा काम गर्ने कसलाई स्वीकार ग¥यो ? राज्यले नै एउटा समुदायको भाषामा लेख्नेलाई चाहिं सम्मानित गर्ने र अरू समुदायको भाषामा लेख्नेलाई वास्ता नगर्ने गर्न मिल्छ ? विभेद यसरी देखिन्छ । यो मनोविज्ञानले धेरै बुद्धिजीबीको दिमागमा घर गरेको छ ।
राज्यले खस नेपाली भाषाको सेवा गर्ने भारतीयलाई पनि नेपाली नै ठान्छ, सम्मान गर्छ । गोपाल योञ्जन, वैरागी काइँला, पारिजातलाई सम्मान गरेको छ । तर मैथिली बोल्ने नेपालीलाई पनि भारतीय ठान्छ ।
वास्तवमा सिर्जनात्मक श्रेष्ठता भाषाले हुने होइन । भाषा भनेको त सम्पे्रषणको माध्यम न हो । तर यहाँ राज्यले नै त्यस्तो बनाइदिएको छ । मैथिलीमात्रै होइन, अरू भाषामाथि पनि राज्यले यस्तो विभेद गरेको । वैरागी काइँला, भूपी शेरचन, श्रवण मुकारुङले नेपाली भाषामा जति राम्रो कविता लेखे । आफ्नो भाषामा पनि लेख्न सक्थे । तर के उनीहरूले आफ्नो मातृभाषामा लेखेको भए यही रूपमा राज्यले सम्मान गथ्र्यो ? यो प्रश्न निकै पेचिलो छ । नेपाली भाषामा लेखेचाहिँ सम्मानित हुने, नत्र नहुने भन्ने मनोविज्ञानमा आधारित राष्ट्रवाद अहिलेको ठूलो समस्या हो ।
बुद्धिजिवी र मिडियामा बुझाइ नै गलत छ
म काठमाडौं आउन थालेको ०४३देखि नै हो । ०४६को आन्दोलनपछि म मिथिला नाट्यकला परिषद्को महासचिवको हैसियतमा तत्कालिन प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई ज्ञापनपत्र दिन आएको थिएँ । जसमा हामीले मिथिला कलासाहित्यको विकासमा राज्यले ध्यान दिनुपर्छ भन्ने बिषय उठाएका थियौं । किनकि त्यसअघि मिथिला भाषामा काम गर्नु निकै कठिन काम थियो । हामीले ०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनदेखि नै मिथिला नाट्यकला परिषद्को नामबाट नाटक गर्न थालिसकेका थियौं । तर नाटक सेन्सर गरेरमात्रै देखाउन सकिन्थ्यो । मैथिली भाषा बुझ्ने कर्मचारी नै हुँदैनथे । त्यसैले मैथिली भाषामा लेख्नेबित्तिकै राजाविरुद्ध लेखिएजस्तो मानिन्थ्यो । अपराधजस्तो मानिन्थ्यो । त्यस्तो अवस्थासँग संघर्ष गर्दा हामीलाई लागेको थियो– सरकारी निकायमा हाम्रो प्रवेश अनिवार्य छ । त्यो कुरालाई पनि हामीले उठाएका थियौं ।
ज्ञापनपत्र बुझाउन आउने क्रममा काठमाडौमा सक्रिय रंगकर्मीसँग भेट भयो । उहाँहरूले हामीले पनि नाटक गरिरहेका छौं भन्दा अचम्म मान्नुभयो । त्यसरी सम्बन्ध टुटेको थियो राजधानी र बाहिरको । पछि राजधानीमा मैथिली नाटक देखाउन पनि हामीले निकै संघर्ष गर्नुप¥यो । तैपनि हामीले गरेको नाटकबारे राजधानीमा निकै चर्चा भयो । त्यसपछि राजधानीसँग म नियमित सम्बन्ध छु । ०६६मा प्राज्ञ बनेपछि काठमाडौंमै बसिरहेको छु ।
यस क्रममा मैले मधेसी समुदायलाई गरेको विभेद निकै देखेको छु । भुजावालाहरूको भुजा जबर्जस्त खाइदिएको देखेको छु । पानीपुरीवालालाई गरेको दुव्र्यवहार देखेको छु । शिशाबोत्तल संकलन गर्न आउनेलाई दुव्र्यवहार गरेको पनि देखेको छु । तरकारी र फलफूलवालासँग गरेको व्यवहार देखेको छु । फलफूल खाइदिने अनि बोल्यो भने उल्टै पिट्ने गरेको देखेको छु । यो मैलेमात्रै देखेको होइन, सबैले देखेको व्यवहार हो । जसले मधेसलाई हेप्ने काठमाडौंको मनोविज्ञान स्पष्ट पार्छ । यो सबैले देखेको व्यवहार हो ।
ज्ञापनपत्र बुझाउन आउने क्रममा काठमाडौमा सक्रिय रंगकर्मीसँग भेट भयो । उहाँहरूले हामीले पनि नाटक गरिरहेका छौं भन्दा अचम्म मान्नुभयो । त्यसरी सम्बन्ध टुटेको थियो राजधानी र बाहिरको । पछि राजधानीमा मैथिली नाटक देखाउन पनि हामीले निकै संघर्ष गर्नुप¥यो । तैपनि हामीले गरेको नाटकबारे राजधानीमा निकै चर्चा भयो । त्यसपछि राजधानीसँग म नियमित सम्बन्ध छु । ०६६मा प्राज्ञ बनेपछि काठमाडौंमै बसिरहेको छु ।
यस क्रममा मैले मधेसी समुदायलाई गरेको विभेद निकै देखेको छु । भुजावालाहरूको भुजा जबर्जस्त खाइदिएको देखेको छु । पानीपुरीवालालाई गरेको दुव्र्यवहार देखेको छु । शिशाबोत्तल संकलन गर्न आउनेलाई दुव्र्यवहार गरेको पनि देखेको छु । तरकारी र फलफूलवालासँग गरेको व्यवहार देखेको छु । फलफूल खाइदिने अनि बोल्यो भने उल्टै पिट्ने गरेको देखेको छु । यो मैलेमात्रै देखेको होइन, सबैले देखेको व्यवहार हो । जसले मधेसलाई हेप्ने काठमाडौंको मनोविज्ञान स्पष्ट पार्छ । यो सबैले देखेको व्यवहार हो ।
गायक हिरण्य भोजपुरेले मसँग भन्नुभएको थियो, ‘मधेसी जति राष्ट्रवादी अरू कोही भेटिनँ ।’ त्यो सही कुरा हो । राज्य र शासकले यो कुरा नबुझेजस्तो गरिरहेका छन् । तर जनता भने यो आन्दोलनलाई ‘वार कि पार’को सोचेर आफ्नो जीवनशैली बनाइसकेका छन् ।
तर मैले यसपाली जे देखिरहेको छु, जे भोगिरहेको छु । त्यो मनोविज्ञान झनै डरलाग्दो छ । मलाई लागेको थियो, एउटा वर्गले मधेसलाई हेपेपनि बुद्धिजिवी र पढेलेखेको वर्गलेचाहिं विस्तारै सम्मानको भाषा सिक्दैछ । अझ हाम्रो सांस्कृतिक, साहित्यिक क्षेत्रमा त त्यस्तो विलकुलै छैन होला भन्ने सोचेको थिएँ । तर पछिल्ले समय म छाँगाबाट खसेजस्तो भएको छु । एउटा उदाहरण प्रस्तुत गर्छु– एकसाँझ म काठमाडौंका साहित्यिक सांस्कृतिक क्षेत्रका व्यक्तिबीच बसेको थिएँ । राम्रै छलफल भइरहेको थियो । तर एकजनाले भन्नुभयो, ‘तपाईंहरूले जे गरे पनि, जे बोले पनि, हो त अन्ततः गजेन्द्रनारायण (मधेसी) नै ।’ यसरी मधेसीलाई हेप्ने मनोविज्ञान त्यहाँ पनि प्रकट भयो । त्यो कुरा म कहिल्यै बिर्सन सक्दिनँ । मेरो अनुहार र छालाकै कारण मलाई क्षमताहीन देख्ने यो मनोविज्ञान त्यति विद्वत् वर्गमा पनि छ भने अरूमा के होला ?
अहिले यस्तो मनोविज्ञान बुद्धिजिवी र मिडियामा पनि पाइन्छ । जब राज्यको गलत क्रियाकलापको आलोचना गर्नुपर्ने यो वर्ग नै राज्यको पक्षमा र उत्पीडितको अपमानमा उत्रन्छ भने राज्य निरंकुश बन्छ नै । यदि बुद्धिजिवी र मिडिया मधेसको उत्पीडनको पक्षमा उभिदिएको भए यो आन्दोलन यति लामो समयसम्म गरिरहनुपथ्र्योजस्तो मलाई लाग्दैन ।
अहिले यस्तो मनोविज्ञान बुद्धिजिवी र मिडियामा पनि पाइन्छ । जब राज्यको गलत क्रियाकलापको आलोचना गर्नुपर्ने यो वर्ग नै राज्यको पक्षमा र उत्पीडितको अपमानमा उत्रन्छ भने राज्य निरंकुश बन्छ नै । यदि बुद्धिजिवी र मिडिया मधेसको उत्पीडनको पक्षमा उभिदिएको भए यो आन्दोलन यति लामो समयसम्म गरिरहनुपथ्र्योजस्तो मलाई लाग्दैन ।
देशका रक्षकलाई वेवास्ता गरिदैंछ
गायक हिरण्य भोजपुरेले एकदिन भन्नुभयो, ‘म बोर्डर एरियामा खुब घुमेको छु । हामी त महेन्द्रको लागि काम गर्ने मान्छे । महेन्द्रको राष्ट्रवादी नीतिको प्रचार गर्ने कामै थियो । तर मलाई सबैभन्दा राष्ट्रवादी त मधेसीहरू लागे ।’
उहाँको कुरा मननयोग्य छ । मधेसी समुदाय आफ्नो दैनिक गुजाराकै लागि भए पनि राष्ट्रको रक्षा गर्न लडिरहेका छन् । केही गरी देशको सीमा तलमाथि भयो भने आफ्नो दैनिक गुजारा गर्ने खेलखलियान नै आफ्नो रहन सक्दैन भन्ने उनीहरूलाई राम्ररी थाहा छ । यसरी आफ्नो देशको लागि लडिरहेका जनतालाई भारतीयको व्यवहार गर्नु त घोर अपराध नै हो । तर राज्य त्यही गरिरहेको छ । वास्तवमा यदि जनताले रक्षा नगर्ने हो भने सीमामा नेपाली सेना पनि बस्न सक्दैनन् । वास्तविक सेना त मधेसी हुन् । उनीहरूको विशिष्टता र पहिचान स्वीकार गर्न राज्यले अस्वीकार गर्नु पर्ने कुनै कारण नै छैन ।
गायक हिरण्य भोजपुरेले एकदिन भन्नुभयो, ‘म बोर्डर एरियामा खुब घुमेको छु । हामी त महेन्द्रको लागि काम गर्ने मान्छे । महेन्द्रको राष्ट्रवादी नीतिको प्रचार गर्ने कामै थियो । तर मलाई सबैभन्दा राष्ट्रवादी त मधेसीहरू लागे ।’
उहाँको कुरा मननयोग्य छ । मधेसी समुदाय आफ्नो दैनिक गुजाराकै लागि भए पनि राष्ट्रको रक्षा गर्न लडिरहेका छन् । केही गरी देशको सीमा तलमाथि भयो भने आफ्नो दैनिक गुजारा गर्ने खेलखलियान नै आफ्नो रहन सक्दैन भन्ने उनीहरूलाई राम्ररी थाहा छ । यसरी आफ्नो देशको लागि लडिरहेका जनतालाई भारतीयको व्यवहार गर्नु त घोर अपराध नै हो । तर राज्य त्यही गरिरहेको छ । वास्तवमा यदि जनताले रक्षा नगर्ने हो भने सीमामा नेपाली सेना पनि बस्न सक्दैनन् । वास्तविक सेना त मधेसी हुन् । उनीहरूको विशिष्टता र पहिचान स्वीकार गर्न राज्यले अस्वीकार गर्नु पर्ने कुनै कारण नै छैन ।
वार या पारको मूड
मधेस आन्दोलन सय दिन पार गरेर पनि निरन्तर अघि बढिरहेको छ । यत्रो लामो समय आन्दोलन हुँदा पनि राज्य संवेदनशील नदेखिनु अचम्मलाग्दो छ । ज्ञानेन्द्रजस्तो अढाइसय बर्षदेखि निरंकुश शासनको विरासत बोकेका राजाले त १९ दिनमा आन्दोलनको भावना बुझे । तर प्रजातन्त्र र जनताको लागि लडेका भनिएका ओली, कोइराला र प्रचण्ड यतिसाह्रो क्रुर छन् भन्ने कसरी पत्याउने ? निकै मुश्किल भइरहेको छ । अझै पनि समस्या समाधानतिर उहाँहरूको ध्यान गएको देखिँदैन । वार्ताका नाममा नाटकमात्रै भइरहेको छ ।
नाकाबन्दीको नाममा आन्दोलनलाई विषयान्तर गर्ने कोशिस भइरहेको छ । जनताको दिमाग कहिले चीनतिर, कहिले भारततिर, कहिले चिनतिर, कहिले अमेरिकातिर त कहिले संयुक्त राष्ट्रसंघतिर मोडिदिने काम भइरहेको छ । उहाँहरू अहिले पनि जसले जतिसक्दो उत्तेजित र आक्रामक रुपमा मधेसलाई गाली गर्न सक्छ भन्ने प्रतिष्पर्धामा उत्रिरहनुभएको देखिन्छ । यसमा पनि भोट राजनीति जोडिएको छ । उहाँहरूलाई लागेको छ– मधेसको विरोध गरेपछि पहाडको समर्थन भइहाल्छ, तराई त के छ र ? केही पैसा खर्च गरुँला, भइहाल्छ ।
त्यसैले उहाँहरू जतिसक्दो आक्रामक भएर पहाडको भोट तान्ने मनस्थितिमा देखिनुहुन्छ । यो निकै संवेदनशील अवस्था हो । जिम्मेवार राजनेताको व्यवहार यस्तो हुँनुहुँदैन । किनकि अहिलेको आन्दोलन वार या पारको ‘मूड’मा छ । म दशैंमा घर गएँ । त्यहाँ धेरैसँग प्रत्यक्ष कुराकानी पनि भयो । यो कुनै पार्टीको आन्दोलन बनिरहेको छैन त्यहाँ । जनता स्वतःस्फूर्त आन्दोलनमा गइरहेका छन् । आन्दोलनमा निस्किन कसैले कसैलाई भन्न जानुपर्दैन । दैनिक कामजस्तो भएको छ त्यहाँ आन्दोलन । बिहान खाजा खान्छन् अनि निस्किहाल्छन् घरबाट ।
यसपाली हामी चुक्यौं भने हामीले कहिल्यै पनि अघिकार पाउँदैनौं भन्ने मनोविज्ञान छ त्यहाँ । त्यसैले यो आन्दोलन निष्कर्षमा नगइ सुखै छैन । राज्यले मधेसीको भावनालाई बुझ्नुको विकल्प नै छै । यदि त्यसलाई राज्यले सम्बोधन गरेन भने स्थिति बडो संवेदनशील हुन्छ ।
केही छिटपुटका घटनाबाहेक अहिलेसम्म आन्दोलन शान्तिपूर्ण नै देखिएको छ । तर आन्दोलनलाई सम्बोधन गर्न अझै ढिला गरे अनियन्त्रित हुने, हिंस्रक हुने, हतियार बन्द हुनेलगायतका सम्भावना बढिरहेको छ । त्यतिबेलासम्म यो आन्दोलन नेपालमै रहेर संघीयता लिने आन्दोलनमात्रै रहिरहन्छ भन्न पनि सकिँदैन । त्यसैले आन्दोलनको आवाज सुन्नु र मधेससँग सम्झौता गर्नुको विकल्प राज्यसँग छैन ।
मधेस आन्दोलन सय दिन पार गरेर पनि निरन्तर अघि बढिरहेको छ । यत्रो लामो समय आन्दोलन हुँदा पनि राज्य संवेदनशील नदेखिनु अचम्मलाग्दो छ । ज्ञानेन्द्रजस्तो अढाइसय बर्षदेखि निरंकुश शासनको विरासत बोकेका राजाले त १९ दिनमा आन्दोलनको भावना बुझे । तर प्रजातन्त्र र जनताको लागि लडेका भनिएका ओली, कोइराला र प्रचण्ड यतिसाह्रो क्रुर छन् भन्ने कसरी पत्याउने ? निकै मुश्किल भइरहेको छ । अझै पनि समस्या समाधानतिर उहाँहरूको ध्यान गएको देखिँदैन । वार्ताका नाममा नाटकमात्रै भइरहेको छ ।
नाकाबन्दीको नाममा आन्दोलनलाई विषयान्तर गर्ने कोशिस भइरहेको छ । जनताको दिमाग कहिले चीनतिर, कहिले भारततिर, कहिले चिनतिर, कहिले अमेरिकातिर त कहिले संयुक्त राष्ट्रसंघतिर मोडिदिने काम भइरहेको छ । उहाँहरू अहिले पनि जसले जतिसक्दो उत्तेजित र आक्रामक रुपमा मधेसलाई गाली गर्न सक्छ भन्ने प्रतिष्पर्धामा उत्रिरहनुभएको देखिन्छ । यसमा पनि भोट राजनीति जोडिएको छ । उहाँहरूलाई लागेको छ– मधेसको विरोध गरेपछि पहाडको समर्थन भइहाल्छ, तराई त के छ र ? केही पैसा खर्च गरुँला, भइहाल्छ ।
त्यसैले उहाँहरू जतिसक्दो आक्रामक भएर पहाडको भोट तान्ने मनस्थितिमा देखिनुहुन्छ । यो निकै संवेदनशील अवस्था हो । जिम्मेवार राजनेताको व्यवहार यस्तो हुँनुहुँदैन । किनकि अहिलेको आन्दोलन वार या पारको ‘मूड’मा छ । म दशैंमा घर गएँ । त्यहाँ धेरैसँग प्रत्यक्ष कुराकानी पनि भयो । यो कुनै पार्टीको आन्दोलन बनिरहेको छैन त्यहाँ । जनता स्वतःस्फूर्त आन्दोलनमा गइरहेका छन् । आन्दोलनमा निस्किन कसैले कसैलाई भन्न जानुपर्दैन । दैनिक कामजस्तो भएको छ त्यहाँ आन्दोलन । बिहान खाजा खान्छन् अनि निस्किहाल्छन् घरबाट ।
यसपाली हामी चुक्यौं भने हामीले कहिल्यै पनि अघिकार पाउँदैनौं भन्ने मनोविज्ञान छ त्यहाँ । त्यसैले यो आन्दोलन निष्कर्षमा नगइ सुखै छैन । राज्यले मधेसीको भावनालाई बुझ्नुको विकल्प नै छै । यदि त्यसलाई राज्यले सम्बोधन गरेन भने स्थिति बडो संवेदनशील हुन्छ ।
केही छिटपुटका घटनाबाहेक अहिलेसम्म आन्दोलन शान्तिपूर्ण नै देखिएको छ । तर आन्दोलनलाई सम्बोधन गर्न अझै ढिला गरे अनियन्त्रित हुने, हिंस्रक हुने, हतियार बन्द हुनेलगायतका सम्भावना बढिरहेको छ । त्यतिबेलासम्म यो आन्दोलन नेपालमै रहेर संघीयता लिने आन्दोलनमात्रै रहिरहन्छ भन्न पनि सकिँदैन । त्यसैले आन्दोलनको आवाज सुन्नु र मधेससँग सम्झौता गर्नुको विकल्प राज्यसँग छैन ।
प्रस्तुति : कला अनुरागी
twitter@kalaanuragi